Werk en Inkomen

In Nijmegen maken veel huishoudens gebruik van regelingen voor inkomensondersteuning. Het Nibud heeft berekend dat huishoudens die consequent gebruik maken van alle regelingen in Nijmegen voldoen budget hebben om van te leven.
Toch zijn er ook huishoudens met schulden, waarvoor de gemeente schuldhulpverlenings- en preventieactiviteiten inzet.
Zo'n 3500 Nijmeegse huishoudens kunnen niet op eigen kracht hun financien regelen en zijn onder bewind gesteld.

Voor huishoudens met een laag inkomen zijn er in Nijmegen gemeentelijke regelingen om financiële ondersteuning te krijgen. De belangrijkste daarvan zijn:

• Individuele Inkomenstoeslag
  Wanneer huishoudens langdurig een laag inkomen hebben, hebben zij recht op de Individuele Inkomens Toeslag, een vast bedrag per jaar. In 2019 ontvingen ongeveer 4900 huishoudens deze toeslag.
• Meedoenregeling
  Via de Meedoenregeling kunnen mensen met een laag inkomen voor maximaal €150 aan een cursus of activiteit meedoen. In 2019 hebben 4400 mensen de hiervoor benodigde code aangevraagd en geactiveerd. Het aantal dat zich via de Meedoen-website ook daadwerkelijk heeft aangemeld voor een activiteit ligt ongeveer 1000 lager.
• Overige individuele bijzondere bijstand
  Huishoudens kunnen bijzondere bijstand aanvragen voor extra uitgaven, bv i.v.m. inrichting of bijzondere zorg of voor beheer- en bewindkosten. Ongeveer 5500 personen kregen in 2019 zulke bijzondere bijstand.
• Kinderfonds
  Voor kinderen kent Nijmegen "Leergeld", een stichting die voor kinderen uit gezinnen met een laag inkomen vergoedingen geeft voor deelname aan sport, cultuur en onkosten i.v.m. school. In 2019 werd aan 3450 kinderen een vergoeding toegekend.
• Collectieve Aanvullende Ziektekostenverzekering
  Huishoudens kunnen via de CAZ meedoen aan een uitgebreide verzekering, waarbij ook gekozen kan worden voor het verzekeren van het eigen risico. De gemeente betaalt dan maandelijks een deel van de verzekeringspremie. Het aantal deelnemers aan de CAZ is de laatste jaren sterk gestegen, onder andere omdat de inkomensgrens waarbij je nog kunt meedoen hoger is geworden, tot 130% van het sociaal minimum. Meer dan 11.000 mensen maakten in 2018 hiervan gebruik.
• Kwijtschelding lokale belastingen
  Huishoudens met een laag inkomen kunnen kwijtschelding van hondenbelasting  krijgen. In 2018 maakten ruim 1000 huishoudens gebruik van deze kwijtschelding.

Omdat mensen/huishoudens van meerdere regelingen tegelijk gebruik kunnen maken. In totaal is het aantal unieke personen dat in 2019 gebruik maakte van een inkomensvoorziening ongeveer 19.000.

Precieze invulling van de regelingen, en de afbakening van groepen die daarvoor in aanmerking komen, en dus ook de aantallen gebruikers, kunnen van jaar tot jaar variëren. Zo is de afgelopen jaren het aantal mensen dat kwijtschelding van belasting heeft gekregen sterk afgenomen: in 2017 is de afvalstoffenheffing afgeschaft, en daarmee is ook de kwijtschelding van de afvalstoffenheffing verdwenen.

Huishoudens kunnen van meerdere regelingen tegelijk gebruik maken. Uit het Sociaal Statistisch Bestand 2019 kan een samenhangend beeld van het gebruik van deze regelingen, met uitzondering van Leergeld, gegeven worden. Van alle zelfstandige wonende huishoudens in Nijmegen maakte toen zo'n 15% gebruik van één of meer van bovengenoemde regelingen voor inkomensondersteuning. Dit percentage is de laatste jaren tamelijk stabiel.
Onder de mensen met een bijstandsuitkering is dat aandeel vanzelfsprekend veel hoger: ongeveer 85%. Andersom is het echter zeker niet zo dat deze regelingen vooral door huishoudens in de bijstand gebruikt worden. Bijna de helft van de gebruikers van deze regelingen had een bijstandsuitkering, ruim 20% leeft van OAW/pensioen en 30% van inkomsten uit arbeid of een andere uitkering dan bijstand.

Figuur Inkomensbron van zelfstandig wonende huishoudens in Nijmegen die gebruik maken van minima/inkomensregelingen. Bron: SSB 2019.

Het Nibud heeft in 2019 berekend in hoeverre minimahuishoudens in Nijmegen, wanneer zij gebruik maken van de bestaande gemeentelijke en landelijke inkomensregelingen, voldoende budget hebben om van te leven. Daaruit bleek dat voor alle voorbeeldhuishoudens het totale inkomen voldoende was voor het vervullen van de basisbehoeften (noodzakelijke uitgaven).
Voor het basis- en restpakket samen (inclusief uitgaven voor sociale participatie) hebben de meeste voorbeeldhuishoudens ook voldoende budget. Alleen de 2-oudergezinnen met een zorgvraag komt €10 per maand tekort.

Figuur Tekorten/overschotten in euro's per maand voor huishoudens met 100% sociaal minimum na uitgaven voor basis- en restpakket. Bron: MER-rapportage Nibud 2019.

In de berekeningen gaat het Nibud ervan uit dat huishoudens daadwerkelijk gebruik maken van de regelingen die hen ter beschikking staan, een goed financieel beleid voeren en geen schulden/leningen hebben. In praktijk zal dit niet altijd het geval zijn.
De individuele inkomenstoeslag is in deze berekeningen buiten beschouwing gelaten. Of die voor een huishoudens beschikbaar is hangt immers niet alleen af van de hoogte van hun inkomen, maar ook van de tijd dat zij al een laaginkomen hebben. Alleen huishoudens in langdurige armoede komen in aanmerking voor deze toeslag.

Het NIBUD heeft ook gekeken naar wat hogere inkomensgrenzen en daarbij bleek dat er vooral tussen de 130% en 140% van het sociaal minimum een "armoedeval" is. Huishoudens van wie het inkomen omhoog gaat van 130 naar 140% gaan er in bestedingsruimte op achteruit. Vooral omdat dan allerlei landelijke toeslagen (zorgtoeslag, huurtoeslag, kindgebonden budget) wegvallen. Voor huishoudens met kinderen wordt dit effect nog versterkt doordat het gemeentelijk Kinderfonds ook alleen toegankelijk is voor huishoudens tot 130% van het sociaal minimum.

Het is moeilijk een goed beeld te krijgen van het aantal huishoudens met schulden.
Lang was het landelijk (enquête)onderzoek Huishoudens in de rode cijfers, (Panteia 2015) de voornaamste bron. Daarin werd geschat  dat zo’n 18% van de huishoudens te maken heeft met risicovolle of problematische schulden. Dat kan zijn omdat zij bv schulden hebben bij minstens 3 partijen, achterlopen met huur- of hypotheekbetaling of dat hun totale schuldbedrag hoger is dan €500. Voor Nijmegen zou dit betekenen dat er zo’n 15.000 (zelfstandig wonende) huishoudens met risicovolle of problematische schulden zijn.

Inmiddels is het CBS bezig op basis van data inzicht te geven in het aantal mensen/huishoudens met schulden. De eerste resultaten daarvan (schulden bij uitvoeringsorganisaties) zijn maart 2020 gepubliceerd. Daaruit blijkt dat 15% van de volwassen Nederlanders een betalingsachterstand bij een uitvoeringsinstantie heeft. Voor 83% betreft het een schuld bij één organisatie, 17% heeft bij meerdere organisaties schulden.
Verreweg de meeste schulden/betalingsachterstanden zijn bij de Belastingdienst.

Figuur: % van volwassen inwoners met schuld/betalingsachterstand bij ....., bron: dashboard betalingsachterstanden CBS, peildatum 1-1-2018

Over het algemeen hebben Nijmegenaren iets minder betalingsachterstanden/schulden bij uitvoeringsinstanties dan gemiddeld in Nederland of in alle kennissteden samen.

Lang niet alle huishoudens met schulden zoeken hulp, of zijn bekend bij hulpverleners. De gemeente biedt op verschillende manieren ondersteuning aan huishoudens met schulden, zowel preventief als nadat er schulden zijn ontstaan.

Schuldhulpverlening

De belangrijkste aanbieders zijn het gemeentelijke bureau Schuldhulpverlening en Bindkracht 10. Bureau Schuldhulpverlening richt zich vooral op meer zelfredzame huishoudens met regelbare schulden, met als doel die schulden af te gaan betalen. Bindkracht 10 biedt o.a. "stabilisatietrajecten" waarbij ernaar gestreefd wordt de (financiële) situatie van huishoudens te stabiliseren, maar het oplossen van de schulden niet voorop staat.
Onderzoek in 2014 en 2016/2017 geeft een indicatie van de resultaten van de begeleiding door deze twee instellingen:

• Bij Bureau SHV melden zich jaarlijks ongeveer 600-800 Nijmeegse huishoudens met schulden, Bindkracht 10 begeleidt jaarlijks 450 tot 500 stabilisatietrajecten (waarvan 250-350 nieuwe clienten.
• Bijna de helft van de deelnemers valt gedurende het traject uit.
• Bij ongeveer een kwart van de deelnemers wordt het beoogde doel bereikt: er wordt begonnen met afbetaling van schulden of de financiële situatie is gestabiliseerd.
• Ongeveer 30% van de deelnemers krijgt eenmalig/kortdurend advies of wordt doorverwezen naar andere hulpverlenende instanties.
• Iedere geïnvesteerde euro in schuldhulpverlening levert 1,40 euro aan maatschappelijk rendement op. Door het oplossen van schuldenproblemen wordt (later) uitgaven op gebied van bv huisuitzetting, inzetten van complexe zorg, verstrekken van uitkeringen etc. voorkomen.

F!X

F!X is een traject waarin budgetbeheer en budgetcoaching, afzonderlijk of in combinatie, aangeboden worden. In 2019 is dit traject, als onderdeel van het onderzoek Bewind in Nijmegen (gemeente) geevalueerd:

• F!X-trajecten zijn maatwerktrajecten gericht op het financieel zelfredzaam maken van clienten
• door de wijze van registratie (bij verschillende organisaties, overloop tussen trajecten) is het niet mogelijk harde cijfers over deelnemeraantallen en resultaten te geven. Als indicatie: begin 2019 namen 60 clienten deel aan coaching en 100 aan budgetbeheer, waarbij er huishoudens zijn die zowel coaching als beheer hebben.
• F!X is een intensief en duur instrument, maar met potentieel ook een hoge opbrengst wanneer het resulteert in een duurzaam zelfstandig gevoerde financiele huishouding.

Preventie

• In 2016 is het project “Op de rit” gestart. Daarvoor werken een tiental partners (woningbouwcorporaties, zorgverzekeraars, energie- en watermaatschappij, gemeente) samen. Zij vergelijken adressen waarop sprake is van kortlopende achterstand. Wanneer op een adres sprake is van meerdere schulden wordt dit huishoudens actief benaderd: is er behoefte aan advies/ondersteuning. In de eerste 8 maanden van dit project, dat in de halve stad liep, zijn zo ruim 300 “matches”, te benaderen huishoudens, gevonden. In een evaluatie na een half jaar was het verschil in betalingssituatie tussen deze huishoudens en een vergelijkbare groep huishoudens die niet in de pilot zaten beperkt. Met dit project wordt wel een doelgroep bereikt die nog niet in beeld was.
• In 2017 is gestart met “Financieel expert in de wijk”, een project van gemeente, Sterker (voorheen NIM) en Bindkracht 10 (voorheen Interlokaal/Tandem) om laagdrempelig (financieel) advies te geven vanuit de STIP’s. In 2018, een klein jaar na de start, is dit project geevalueerd:
  • per FEW-locatie werden maandelijks 10-20 clienten van advies voorzien
  • de samenwerking tussen schuldhulpverleners en STIP's wordt zeer gewaardeerd
  • een deel van de clienten komt hulp vragen in een redelijk vroeg stadium van financiele problemen
  • clienten zijn enthousiast over de directe hulp en advies
  • het doorverwijzen (van STIP naar Financieel Expert, van Financieel Expert naar sociaal werk etc) was nog niet op het niveau dat op voorhand verwacht werd

Naast de gemeente zijn er ook veel andere (vrijwilligers)instanties die zich bezig houden met hulp aan mensen met financiële problemen, bv de FIBON, Humanitas en de Schuldwegwijzer.

Eind 2018 woonden er in Nijmegen ruim 3500 huishoudens die onder bewind gesteld zijn. Voor 2000 van hen betaalt de gemeente, via de bijzondere bijstand, de kosten voor bewind. Dit bewind wordt door ongeveer 180 verschillende bewindvoerders uitgevoerd.
Bij de overige 1500 huishoudens gaat het om familiaal bewind of om huishoudens die zelf de kosten voor bewindvoering kunnen dragen.
Tussen 2014 en 2018 is het aantal huishoudens in bewind in Nijmegen met 22% toegenomen, een iets kleiner toename dan landelijk te zien was.

Van de 2000 huishoudens waarvan de bewindkosten via de gemeentelijke bijzondere bijstand worden betaald zijn meer gegevens bekend:

• 90% van deze huishoudens woont in een eigen huur- of koopwoning, 10% in instellingen/op kamers/ onzelfstandig
• het gaat vooral om alleenstaanden en 1-oudergezinnen
• ongeveer de helft van de huishoudens heeft een inkomen uit de bijstand, ook dus ongeveer de helft uit andere bronnen (werk, andere uitkeringen)
• er is veel sprake van overlap met andere vormen van hulpverlening of regelingengebruik. Meer dan een derde maakt gebruik van minstens 5 gemeentelijke regelingen, vooral gebruik van zorgregelingen (bij bijna 2/3 van de huishoudens) is hoog
• het gaat vooral om huishoudens tussen 30 en 64 jaar oud.

Figuur: kenmerken van zelfstandig wonende huishoudens onder via bijzondere bijstand betaald bewind, bron rapportage Bewind in Nijmegen, juni 2019, Onderzoek en Statistiek, gemeente Nijmegen