Duurzaamheid

Omgaan met toenemende droogte, hitte of extreme neerslag?

• In Nederland hebben we afgesproken dat het stedelijk gebied bestand zal moeten zijn tegen toenemende droogte, hitte en neerslag (Deltaprogramma steden 2015).
• Door de verwachte klimaatverandering is er een grotere kans op droogteperiodes en het vasthouden van warmte in bebouwd gebied (met eventuele hittestress als gevolg). Maar ook op overstromingen of wateroverlast door extreme neerslag.
• Of de klimaateffecten schade veroorzaken is mede afhankelijk van o.a. de kwaliteit van de bebouwing en de aanwezigheid van openbaar groen en waterpartijen (Ligtvoet e.a. 2011).
• Is het binnen de bebouwde kom van Nijmegen warmer dan elders? Kunnen groen en water in de stad ons helpen om met de gevolgen van grilliger weersomstandigheden om te gaan? Ervaren Nijmegenaren eigenlijk zoiets als hittestress?
• We kunnen drie keer bevestigend antwoorden. Nijmegen kent namelijk een “stedelijk hitte-eiland-effect”, waarbij in warme zomer verschillen van 7 graden zijn gemeten met het omliggende landelijk gebied. Juist in dichtbebouwde buurten met weinig groen. Een deel van de huishoudens ervaart in de woning serieuze warmteoverlast.

De “klimaateffectatlas” geeft een eerste beeld van de bestendigheid van Nijmegen tegen droogte, hitte of wateroverlast.

De aandacht voor hinder en gezondheidsklachten door hoge temperaturen (‘hittestress’) groeit. Het is bekend dat de temperatuur in Nijmegen hoger ligt dan in het omliggende landelijk gebied, in een warme zomer zijn verschillen van 7 graden gemeten.
De Atlas natuurlijk kapitaal laat onder de noemer ‘verkoeling in de stad’ zien:

• het verkoelend effect van groen en water in Nijmegen;
• het zogenaamde stedelijk hitte-eiland effect in onze stad.

Figuur: Verkoelend effect van groen en blauw & het stedelijk hitte-eilandeffect. Bron: RIVM/atlas natuurlijk kapitaal, 2017.

Wat laten de kaarten zien?

• Verkoeling of hitte-eiland effect is weergegeven in °C. Dit zijn gemiddelde luchttemperatuurverschillen tussen de stedelijke en omliggende landelijke gebieden. Het stedelijk hitte-eiland effect is het sterkst 's nachts. Het zorgt ervoor dat de luchttemperatuur 's nachts niet daalt waardoor gevoelige bevolkingsgroepen (baby's, kinderen, ouderen) gezondheidseffecten ondervinden.
• De waarden op de kaart zijn jaargemiddelden. Het temperatuurverschil tussen stad en omringend gebied blijft daardoor onder de 3 graden. Op hete zomerdagen kan het verschil echter beduidend verder oplopen dan de waarden in de kaart, zeker tijdens de avonden als het platteland sneller afkoelt dan de stad.
• Temperatuurmetingen in het kader van het Future Cities project, door de Universiteit van Bochum, gaven (gedurende een warme zomer) in Nijmegen een verschil van circa 7 graden tussen koude gebieden (Ooijpolder) en warme gebieden (centrum).

De lokale impact van klimaateffecten is mede afhankelijk van de aanwezigheid van groen en waterpartijen in stad. Hoewel vrijwel alle Nijmegenaren groenvoorzieningen in de directe nabijheid hebben zijn de water- en groenstructuren niet evenredig verdeeld. Het percentage onbebouwde of onverharde grond neemt af binnen onze gemeente.

In het sterk verstedelijkte Nijmegen is ruim een derde van het grondoppervlak onbebouwd. Dat zijn bijvoorbeeld parken en plantsoenen, waterpartijen, begraafplaatsen of bos en natuurterreinen. In de periode na 2006 is in Nijmegen het oppervlak semi-bebouwd (waaronder veel bouwterreinen) duidelijk gestegen. Het agrarisch gebruik loopt na 2012 behoorlijk terug.

Figuur: Aandeel onbebouwde en/of onverharde grond gemeente Nijmegen: recreatieterrein waaronder parken, agrarisch terrein, begraafplaatsen, bos en open natuurlijk terrein en binnenwater. Bron: CBS Statline (cijfers 2015), bewerking O&S Nijmegen.

Hoewel vrijwel alle Nijmegenaren binnen het stedelijk gebied groenvoorzieningen in de directe nabijheid hebben zijn er duidelijke verschillen in ‘stenigheid’:

• In het centrale en westelijk deel van de stad zien we veel stenen: minimaal de helft van de stadsdelen Nijmegen-Centrum en Nijmegen-Oud-West is bebouwd of verhard. In Nijmegen-Centrum beïnvloedt de rivier De Waal de cijfers nog gunstig, het aandeel openbaar groen en tuinen is hier laag.
• In de stadsdelen Nijmegen-Oud-West, Nijmegen-Centrum en Nijmegen-Oost is verhoudingsgewijs weinig (openbaar) groen en water aanwezig. In Oost is er wel behoorlijk veel oppervlak (waaronder tuinen).
• Dukenburg, Lindenholt en (vooralsnog) Nijmegen-Noord zijn niet stenig. Zogenaamde groen-blauwe structuren dragen bij aan de klimaatbestendigheid van een gebied.

Figuur: verdeling verharding oppervlak.  Bron: Basisregistratie Grootschalige Topografie, gemeente Nijmegen, 2019.

De aandacht voor hinder en gezondheidsklachten door hoge temperaturen (‘hittestress’) in de zomer groeit. Een deel van de Nijmegenaren (18%) ondervindt regelmatig of vaak overlast van warmte in de woning.

Figuur: Percentage inwoners dat vaak of regelmatig veel last heeft gehad van warmte in huis. Bron: Burgerpeiling 2017.

Hoe zit het met die warmteoverlast?

• Uit de Nijmeegse burgerpeiling 2017 blijkt dat een op de vijf Nijmegenaren (19%) regelmatig of vaak  overlast heeft ondervonden van warmte in de woning; 37% zegt hiervan af en toe last te hebben gehad en bij ruim vier op de tien (41%) is het niet aan de orde.
• Stadsdelen waar veel hittestress speelt zijn Nijmegen-Centrum, Nijmegen-Zuid en Nijmegen-Oost. En in mindere mate in Nijmegen-Oud West en Dukenburg. Waarschijnlijk spelen woningkarakteristieken en factoren als verharding van openbare ruimte of private tuinen een rol.
• In Nijmegen Noord geven naar verhouding weinig bewoners (10%) veelvuldige warmteoverlast aan.
• Categorieën die meer dan gemiddeld voorkomen zijn personen in bovenwoningen, en in wat mindere mate bewoners in flats met minimaal vijf woonlagen. Een duidelijke samenhang tussen leeftijd en hittebeleving is niet gevonden.
• Onderstaand kaartbeeld laat zien dat er duidelijke verschillen in gevoelstemperatuur binnen de stad kunnen optreden.

Figuur: Verschil in gevoelstemperatuur, Tauw Deventer (i.o.v. Gemeente Nijmegen), 2018.